آشنایی با سازمانهای بین المللی

سازمان ملل متحد

عبارت سازمان ملل متحد به لحاظ مفهومی از سه واژة «یکی شده» Unus «متولد شده» Natus و عمل یا فرآیند «سازماندهی» Organizating تشکیل شده است و به سازمان و فرآیندی اطلاق می‌شود که در زمان جنگ جهانی طی کنفرانسهای سران و فعالیتهای دیپلماتیک ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، اتحاد جماهیر شوروی و چین مورد بحث قرار گرفت و سرانجام در سال 1944 در نشست «دمبارتن اوکس» Dumbartion Oks و گردهمایی سران یالتا در فوریه 1945 به ایجاد سازمان و تشکیلاتی به نام «سازمان ملل متحد» منجر گردید. به طور کلی یکی از علل و عوامل مهم تغییر در نظام بین‌الملل جنگ است. نشست‌هایی که پس از جنگها انجام گرفته است و یا تلاشهایی که برای پیشگیری از جنگ و یا تنظیم مقررات درگیریهای مسلحانه صورت پذیرفته، دارای ترتیباتی بوده است که به فرآیند شکل‌گیری سازمانهای بین‌المللی کمک کرده است.[1] به نظر برخی صاحب‌نظران «سازمانهای بین‌المللی اشکال جمعی یا ساختارهای اساسی سازمان اجتماعی می‌باشند که به موجب قانون یا نیّت انسانها ایجاد می‌شوند.[2]» در این چارچوب یک سازمان بین‌المللی (از جمله سازمان ملل متحد) «نهادی دارای یک نظام رسمی قواعد و اهداف و یک ابزار اداری خردمند می‌باشد». که دارای تشکیلاتی از قبیل «سازمان فنی رسمی و مادی یعنی قوانین، ابزار فیزیکی، کارمند و پرسنل، تشکیلات اداری و غیره می‌باشد. [3]

بنابراین سازمانهای بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد عامل برقراری صلح و ثبات و ایجاد رفتار همکارانه بین دولتها در تمام زمینه‌های سیاسی، نظامی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می‌باشند.

هدفهای سازمان ملل متحد در دیباچة منشور آن بدین شرح آمده است: «ما مردم ملل متحد با تصمیم به درامان داشتن نسل‌های آینده از بلای جنگ ... و دیگر بار با اعلام ایمان خود به حقوق اساسی و حیثّیت و ارزش شخصیت انسان و به برای حقوق مرد و زن و نیز حقوق ملتها، چه کوچک و چه بزرگ و به ایجاد موجبات لازم برای حفظ عدالت و احترام به تعهدات ناشی از پیمانها و دیگر منابع حقوق بین‌الملل و به پیشبرد و ترقی اجتماعی و برقراری پایه‌های بلندتری برای زندگی با آزادی بیشتر ... عزم کردیم تا برای تحقق این مقاصد با هم بکوشیم.[4]

بنابراین مرام ملل متحد عبارتست از: 1 – نگهداری صلح و امنیت بین‌المللی 2 – توسعه روابط دوستانه و ملتها 3 – همکاری بین‌المللی برای حل مسائل بین‌المللی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نوع‌پروری و توسعه و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادیهای اساسی.[5]

به موجب بند 1 از مادة 4 منشور «کشورهای صلح‌جویی که تعهدات مندرج در منشور را بپذیرند و به تشخیص سازمان قادر و مایل به اجرای آنها باشند.» می‌توانند بی‌آنکه هیچگونه تفاوتی بین آنها و سایر اعضاء مؤسس باشد به عضویت سازمان درآیند.[6] این فرآیند عضویت با پیشنهاد شورای امنیت و رأی  اعضاء مجمع عمومی صورت می‌گیرد.برای رسیدن به اهداف مورد نظر، سازمان ملل متحد طبق مادة 2 منشور، اصول زیر را در سرلوحة اعمال خود قرار می‌دهد؛

1 – اصل برابری حاکمیت کلیه اعضا

 2 – انجام تعهدات پذیرفته شده توسط اعضا

 3 – حل و فصل اختلافات از طریق مسالمت‌آمیز

 4 – اصل عدم توسل به زور توسط اعضا

 5 – مساعدت سازمان ملل توسط اعضا و اجتناب از کمک به هر کشوری که سازمان مذکور علیه آن اقدام تأمینی یا قهری به عمل می‌آورد.

 6 – عدم مداخله سازمان ملل در اموری که اساساً جزء صلاحیت داخلی کشورهاست به جز در اموری چون تهدید به صلح، نقض صلح و اقدام تجاوزکارانه

 7 – سازمان ملل متحد مراقبت می‌کند که کشورهایی که عضو سازمان نیستند، تا آنجا که حفظ صلح و امنیت بین‌المللی ایجاب می‌کند، طبق اصول رفتار کنند. [7]

دبیر کل مدیر اصلی سازمان ملل متحد بوده که برای پنج سال و به توصیه شورای امنیت و با رأی مجمع عمومی انتخاب می‌گردد. مقّر سازمان ملل در نیویورک آمریکا می‌باشد.

ارکان سازمان ملل متحد عبارتند از:

1 – شورای امنیت؛که مسئولیت اساسی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به عهده دارد.

2 – مجمع عمومی؛که رکن تبادل نظر و مشورتی است.

3 – دیوان بین‌المللی دادگستری؛که رکن قضایی و مرجع قضایی بین‌المللی است.

4 – شورای اقتصادی و اجتماعی؛که رکن اصلی فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد است.

5 - دبیرخانه؛که دبیر کل به عنوان عالی‌ترین مقام سازمان ملل ریاست آن را به عهده دارد.

6 – شورای قیمومیت؛که بر ادارة سرزمین‌های تحت قیمومیت نظارت دارد. هر یک از ارکان مذکور برای تحقق اهداف مورد نظر منشور سازمان ملل متحد، نهادها و ارگانهای تخصصی بعضاً متعددی تأسیس نموده‌اند. از جمله بانک جهانی(IBRD‌)، سازمان تجارت جهانی(WTO ) و یا سازمان بهداشت جهانی (WHO ) و ... .

در سال 1945 سازمان ملل دارای 51 عضو بود. اینک بیش از 185 عضو دارد. اخیراً برخی کشورها خواهان یکسری تغییر و تحولات در ساختار ملل شده‌اند. این تغییرات مرحله‌ای[8]، متوجه ارگان اصلی سازمان ملل متحد یعنی شورای امنیت شده است. البته بدیهی است که شرایط از سال 1945 تا کنون بسیار فرق کرده است و زمان آن رسیده است که در قرن بیست و یکم، فرضیه‌ها و ساختار سازمان ملل متحد تغییر یابد. به عبارتی می‌بایست، اهداف، اصول، و در کل ساختار سازمان ملل جهت تحقق جهانی با ثبات و با سطحی از رفاه و عدالت برای تمام کشورهای موجود باز تعریف گردد.

شورای امنیت:

بر اساس مادة 24 منشور، شورای امنیت یکی از ارکان اصلی سازمان ملل متحد محسوب می‌شود و «مسئولیت اساسی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی» را به عهده دارد. اعطای چنین مسئولیتی به شورای امنیت در طرح پیشنهادی «کنفرانس دمبارتن اوکس» پیش‌بینی شده بود. [9]

این شورا به موجب منشور ملل متحد، در تشخیص آنکه تهدید علیه صلح و عمل تجاوزکارانه بشمار می‌آید یا نه، صلاحیت دارد و در این مسائل توصیه‌هایی می‌کند و یا برای باز گرداندن صلح و امنیت بین‌المللی از راه دخالت مستقیم اقدام می‌کند، اقدام‌های شورا ممکن است به صورت توصیه به اعضا برای گسستن رابطه اقتصادی و هرگونه ارتباط دیگر با تجاوزگر باشد یا به صورت تهیه نیروی هوایی، دریایی و زمینی برای تنبیه تجاوزگر. [10]

شورای امنیت مثل شورای جامعه ملل، انجمنی محدود است. مادة 23 منشور، اعضاء شورا را به دو دسته کلی اعضاء دائم و دیگری اعضاء غیر دائم تقسیم کرده است. منشور 1945 میلادی سازمان ملل متحد، ‌از همان ابتدا پنج کشور را به عنوان اعضاء دائم شورا معرفی کرده است که علاوه بر استمرار عضویت این کشورها در شورا، اعضاء دائم، برای تصویب مسائل ماهوی از امتیازات خاصی برخوردارند. این کشورها عبارتند از جمهوری خلق چین، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی سابق (روسیه فعلی). [11]

این امتیاز خاص در واقع همان حق وتوست. دلیل اعطای اینگونه امتیازات به پنج عضو دائم شورای امنیت را به قول «پروفسور جساپ» (Jessup) باید در حقیقتِ انکارناپذیر اختلاف قدرت میان کشورها با سایر اعضا جستجو کرد. و به نوعی قیمومیت این چند کشور را به کل جهان را نشان می‌دهد.[12]

مادة 23 منشور در متن اولیه خود (1945) برای شورای امنیت یازده عضو (یعنی 5 عضو دائم و 6 عضو غیردائم مقّرر) داشته بود. امّا به دلیل افزایش اعضای سازمان ملل متحد، ‌قطعنامه (18) 1991، هفدهم دسامبر 1963 بی‌آنکه به ترکیب اعضاء دائم دست زند شمار اعضاء شورای امنیت را از یازده عضو به 15 عضو افزایش داده است.[13] بنابراین 6 عضو دائم به 10 عضو غیردائم افزایش یافت. البته اخیراً به دلیل پیدایش قدرتهای جدید جهانی زمزمه و بحث افزایش اعضای دائم شورای امنیت به گوش می‌رسد. کشورهایی که به عنوان اعضاء دایمی جدید مطرح می‌باشند عبارتند از آلمان، ژاپن، هند و برزیل. انتخاب اعضاء غیردائم با اکثریت  آرای مجمع عمومی انجام می‌شود. [14]

رأی‌گیری در شورای امنیت در خصوص مسایل مربوط به «آیین‌کار» با اکثریت 9 رأی مثبت (بدون در نظر گرفتن نوع عضویت را می‌دهند که دایم است یا غیردائم) انجام می‌شود. این نوع رأی‌گیری را اکثریت عددی می‌گویند. امّا تصمیمات مربوط به «سایر مسایل به جز آیین کار» با اکثریت کیفی یعنی تعداد اعضاء به طوری که هیچ یک از اعضاء دائم شورای امنیت رأی منفی نداده باشند صورت می‌گیرد. [15]

مواد 24 تا 26 منشور وظایف و اختیارات شورای امنیت را بیان کرده است. طبق مواد مذکور وظیفه اصلی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی به عهدة شورای امنیت قرار داده شده است. در اجرای وظیفه اصلی خود، شورای امنیت از دو طریق عمل می‌کند:

الف) مداخله مسالمت‌آمیز:طبق فصل ششم شورای امنیت در صورت احتمال «تهدید علیه صلح» «نقض صلح» یا «اقدام تجاوزکارانه» روش‌های مسالمت‌آمیز حل اختلافات را به طرفین توصیه می‌کند. این روش‌ها عبارتند از مذاکره – میانجیگری – سازش – تحقیق و داوری – رسیدگی قضایی – توسل به مؤسسات یا ترتیبات منطقه‌ای

ب) مداخله قهرآمیز و یا اتخاذ روش‌های اجبار کننده(پس از شکست طریقه اول–طبق فصل هفتم منشور):شورای امنیت در صورتاحراز«تهدید علیه صلح»،«نقض صلح»یا«اقدام تجاوزکارانه»تصمیم به استفاده از روش‌های قهری و تنبیهی می‌گیرد. [16]

چنانچه بیان شد اعضاء دائم دارای حقّ وتو هستند. حق وتو به رأی منفی هر یک از اعضاء دائم شورای امنیت به قطعنامه‌های این شورا اطلاق می‌شود. با تکیه بر تجربه جامعه ملل که نتوانسته بود نظام امنیت دسته جمعی را برقرار کند، تدوین‌کنندگان منشور سازمان ملل متحد در صدد برآمدند تا با اعطاء حق رأی ممتاز (حق وتو) به اعضاء دائم شورای امنیت، صلح جهانی، را تضمین کنند. این امتیاز در کنفرانس یالتا از طرف روزولت رئیس جمهور آمریکا پیشنهاد گردید. بنابراین شیوة تصمیم‌گیری در این شورا مبتنی بر، حقّ وتو، اعضاء دائم است. مخالفین حق وتو معتقدند که: 1- حق وتو مخالف اصل تساوی حاکمیت کلیه اعضاء که در بند 1 مادة 2 منشور پیش‌بینی شده است می‌باشد و نیز 2- با پذیرفتن حق وتو هرگونه اقدام از طریق شورای امنیت علیه اعضاء دائم غیرممکن می‌شود. [17]

ریاست شورا به ترتیب نوبت و بر حسب حروف الفبای انگلیسی نام کشورهای عضو شورای امنیت خواهد بود دورة ریاست هر یک ماه تقویمی خواهد بود.